Gmeeoorh.
Dox-orkh.
Keqrops.
Blader door de lijst met composities van Iannis Xenakis (1922-2001) en je krijgt het gevoel dat je meekijkt in het logboek van Starship Enterprise. De cultserie Star Trek: samen met captain Kirk reizen we door interstellaire nevels. Xenakis’ muziek past er wonderwel bij. Neem Kyania, een orkeststuk uit 1990. Er klinkt grommend koper dat zinspeelt op dreigend gevaar. En natuurlijk is er de duizeling die hoort bij een tocht door outer space.
Maar voor hetzelfde geld verschijnt er bij deze muziek een antiek Grieks schip op je netvlies. Zo’n trireem met roeiriemen en een ramsteven, die patrouilleert op de Middellandse Zee. Het voordeel van die associatie is bovendien dat hij je nader brengt tot Iannis Xenakis, de Franse immigré van Griekse komaf.
Hij had, van links af gezien, het profiel van een roverhoofdman. De krater in Xenakis’ wang dateert uit 1944. Als techniekstudent in Athene werd hij getroffen door een granaatscherf. Toen het naoorlogse bewind hem dreigde af te rekenen op zijn communistisch getinte verzetswerk, dook Xenakis onder. In 1947 bereikte hij op een vals paspoort Parijs.
Berooid en wel kon hij aan de slag in de studio van Le Corbusier, de spraakmakende architect. Xenakis werkte diens schetsen uit voor het fameuze Philips Paviljoen, dat in 1958 de show stal op de Wereldtentoonstelling in Brussel. Streng berekend maar glooiend van vorm - het paviljoen vormt de blauwdruk van menig Xenakispartituur.
Inderdaad, de architect ging componeren. Daarbij plantte hij wiskundige modellen over naar de muziek. Al in 1962, ver voor het pc-tijdperk, zat Xenakis bij de Parijse vestiging van IBM de geheimen uit te pluizen van geluid. Hij stuitte op futuristische klanklandschappen, vol granietformaties, toonwolken en glijtonen.
Maar in zijn verbeelding reisde Xenakis juist vaak terug in de tijd. Hij schreef een Oresteia en waagde zich aan een Kassandra. Dat zijn overzichtelijke titels, vergeleken bij zoiets exotisch als Kraanerg. Dit ballet voor orkest en geluidsband, waarmee Asko|Schönberg op 5 juni aantreedt, is volgens de componist afgeleid van het Griekse kraan (‘vervolmaken’, ‘bereiken’) en erg (‘energie)’.
Of neem Terretektorh. Met deze symfonische partituur nestelen de musici van het Residentie Orkest zich op 4 juni tussen het publiek. Xenakis zette een voorstudie op papier, die wel wat wegheeft van een appelboom zonder stam. De krassen bent u, de luisteraar.
Laat een gewiekste etymoloog maar controleren of in Terretektorh inderdaad betekenissen resoneren als ‘handeling’ en ‘constructie’. Xenakis’ appelboom klinkt in elk geval zo:
column voor het Holland Festival, 3 juni 2011
Geen opmerkingen:
Een reactie posten