 |
| © Ruhrtriennale, photo: Wonge Bergmann, 2014 |
Kling!
Stilte.
Klang!
Stilte.
Het serene, metalige gebeier opent deel vier van De Materie, Andriessens eerste avondvullende opera die hij een kwarteeuw geleden
voltooide. Wie er in 1989 bij was, in het Amsterdamse Muziektheater, hoort in
Duisburg partituurvreemd contrapunt. Vanuit het diepe duister klinkt opeens een
protesterend 'bèèè'. Een paniekerig 'mèhèèè' volgt. Waarna het fenomeen schaapskudde
zijn entree maakt in de operahistorie.
De mestlucht die de figuranten gaandeweg verspreiden, garandeert
vrijdag alvast een memorabele openingsvoorstelling van de Ruhrtriennale, het nazomerfestival
dat zich afspeelt in de ontzielde industriegebouwen van het Roergebied. Maar belangrijker
voor de vaderlandse toonkunst: eindelijk krijgt een opera van Nederlandse komaf
weer eens een nieuwe enscenering in het buitenland.
Want hoe gaat dat doorgaans met ons muziektheater? Na de premièrereeks
verdwijnt het in een la. De componist mag in z'n handen knijpen als zijn stuk
voor een uitgeklede concertuitvoering nog eens wordt opgediept. Gebeurt dat in
het buitenland, dan is hij het heertje. De Materie overkwam het in Engeland en Amerika,
waar een criticus van The New York Times werd overrompeld door de 'extreme,
explosieve, vreemd betoverende' noten van Nederlands vermaardste componist.
Dat De Materie nu in Duisburg compleet wordt
opgetuigd, dankt Louis Andriessen aan Heiner Goebbels. De intendant van de Ruhrtriennale
heeft het stuk zelfs verheven tot Chefsache. Goebbels, spraakmakend
componist en regisseur, is Andriessenfan sinds hij op zijn studentenkamer het single'tje Dat gebeurt in Vietnam draaide: muzikale agitprop door De Volharding,
het blaasorkest dat door Andriessen werd opgericht.
'De Mateerje', zegt Goebbels nu, past perfect in zijn beleid
om in de Ruhrtriennale 'onopera-achtige opera's' te presenteren. Eerder nam hij Europeras 1&2 van John Cage onder handen. Goebbels maakte ook de
Partchvoorstelling Delusion of the Fury, die afgelopen juni een succesvolle
reprise kreeg op het Holland Festival.
Unopernhaft is inderdaad het minste wat je van De Materie kunt zeggen. Het stuk kent niet eens het begin van een
verhaal. Het libretto: een vergaarbak. Drama: nihil. De door de componist bij
elkaar geplukte teksten werden destijds door de Volkskrant geduid als een
'pudding van particuliere fascinaties'.
Deel 1 handelt over revolutie en materie, met onder meer een
17de-eeuwse handleiding voor de scheepsbouw. In deel 2 laat de 13de-eeuwse
mystica Hadewijch zich bevredigen door de Heer. Piet Mondriaan danst de boogiewoogie
in deel 3. Tot slot leest de radiumontdekster Marie Curie passages voor uit
brieven en een rede.
Dat De Materie een opera zou zijn, werd door Andriessen
meteen ontkracht. Hij vond opera maar een huilerig genre, 'waarin de tenor met
de sopraan naar bed wil, terwijl de bas dat niet leuk vindt.' Liever sprak hij
van 'een muzikaal essay met theatrale illustraties'.
Jan van Vlijmen, de toenmalige operadirecteur, meende dat
maar één regisseur dat nieuwe genre aankon: de Amerikaanse theatergoeroe Robert
Wilson. Die liet inderdaad zijn strak gestileerde licht over De Materie
schijnen, maar het waren vooral de klanken die de recensies haalden. 'Indrukwekkend
monolithisch muziekstuk', constateerde de ene krant. 'Demonische interrupties
in strenge klankblokken', kopte de andere. Alom sprak men van Andriessens
magnum opus.
 |
| De Materie, 1989 |
In Duisburg vallen geen Wilsoniaans bevroren poses te
bekennen. Wel stuurt Heiner Goebbels mysterieuze zeppelins de lucht in. Er is een
wonderschone pendeldans voor drie lichtgevende bollen. En achter Hadewijch kronkelen
nonachtige wezens in een dichtgestikt habijt.
'Te enen cinxendage wart mi vertoont inde dageraat...' De
eerste zin van Hadewijchs Zevende visioen rolt gloeiend uit de keel van de
Russische sopraan Jevgenja Sotnikova. De Duitse zangers van ChorWerk Ruhr verzaken
evenmin als ze melding maken van 'Balk-wagers', 'Stulp-luiken',
'Karviel-houten' en andere geheimen van de 17de-eeuwse scheepsbouw.
Alleen met 'Spijker-hamertje' hadden de sopranen een
probleem, zegt koordirigent Klaas Stok. 'Maar dat komt doordat ze moeten zingen
op een hoge c, fortissimo, in een moordend tempo en met veel kabaal eromheen.
Verder heb ik eigenlijk alleen hoeven letten op een helderder 'ij' en een
dikkere 'l'.'
De openingsmaten van De Materie waren bij de
première al legendarisch. Het orkest, verrijkt met saxen, basgitaren,
synthesizers en een arsenaal aan slagwerk, dreunt minutenlang hetzelfde akkoord.
144 mokerslagen deelt het uit, als een titaan die beheerst begint maar in
razernij eindigt. De ritmiek leidde Andriessen af uit een preludium van Bach.
Ook aan de andere delen kwam stevige rekenarij te pas. Nu
eens dienden de wiskundige proporties van de kathedraal in Reims als model,
dan weer vloeiden tijdsverhoudingen voort uit de vlakverdeling van Mondriaans
schilderij Compositie met rood, geel en blauw.
'Ondanks die hoge graad van abstractie', zegt in Duisburg de
dirigent Peter Rundel, 'word je meteen gegrepen door de fysieke kracht van
Andriessens noten. Minimal music, gehamer, boogiewoogie: ik vind het revolutionair
dat iemand dat in 1989 onder één boog kreeg.'
Heiner Goebbels verbindt Andriessens strenge hartstocht met
de thematiek van De Materie. 'Tegenstellingen typeren het stuk. Geest
en materie, intuïtie en verstand, individu en buitenwereld. De Materie gaat
over onberekenbaarheid, over het onvoorziene waartegen je je niet kunt
wapenen.'
Vandaar de mannetjes in beschermende pakken, die door de
Kraftzentrale struinen alsof ze radioactiviteit of gif hebben ontdekt. Vandaar
de schaapskudde, die blètend, pissend en kakkend door een schimmig universum
zwerft.
Louis Andriessen: De
Materie. Regie: Heiner Goebbels. Ensemble Modern Orchestra o.l.v. Peter Rundel.
Duisburg, Kraftzentrale, 15/8 (première) t/m 24/8, ruhrtriennale.de.
de Volkskrant, 14 augustus 2014
Gebrekkige export
Wat voor tulpen geldt, geldt niet voor opera. Muziektheater
van Nederlandse componisten komt zelden over de grens. De keren dat het
buitenland de moeite nam voor een nieuwe enscenering, vallen zelfs te tellen op
de vingers van één hand. Theo Loevendie ging Louis Andriessen voor. Twee jaar
na de première kreeg Loevendies opera Esmée (1995) een nieuwe enscenering
in het Duitse Bielefeld. Peter Schats Houdini (1977) is een
twijfelgeval. Na de Carrépremière stond het stuk met een nieuwe regisseur in
Aspen (VS), maar decor en kostuums stamden uit Amsterdam. Wellicht beet Charles
Grelinger in 1907 met Hollandse export het spits af. De obscure componist versleepte
zijn Heijermansopera Op hoop van zegen naar Zwitserland. Grote vraag: kreeg
Kniertje in Bern een nieuwe enscenering?
(met dank aan Roland de Beer)
Andriessens opera's
* Reconstructie (1969)
Anti-imperialistische groepsopera, met Harry Mulisch, Hugo
Claus, Reinbert de Leeuw, Misha Mengelberg, Peter Schat en Jan van Vlijmen.
Over de oorlog in Vietnam en de moord op de Boliviaanse
revolutionair Che Guevara.
* De Materie (1989, regie Robert Wilson).
Over de complexe verhouding tussen geest en materie,
passie en beheersing, gevoel en verstand.
* ROSA, a Horse Drama (1994, regie Peter Greenaway).
Over de fictieve Argentijnse componist Rosa, die verliefd
wordt op zijn paard.
* Writing to Vermeer (1999, regie Peter Greenaway).
Over drie vrouwen en hun fictieve brieven aan de schilder
Johannes Vermeer.
* La Commedia (2008, regie Hal Hartley).
Filmopera die met Dante zwerft door de hemel, het vagevuur
en de hel.
* Theatre of the World (werktitel).
Nieuw werk voor het 50ste seizoen van De Nationale Opera, wordt
in 2015-2016 geregisseerd door Pierre Audi.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten